جغرافیای نوروز (قسمت اول)
عیدنوروز در مکان‌های مختلف: گذشته از ایران، در آسیای صغیر و یونان، برگزاری جشن‌ها و آیین‌هایی را در آغاز بهار سراغ داریم. در منطقه لیدی بر اساس اسطوره‌های کهن، به‌افتخار سی بل، الهه‌ی باروری و معروف به مادر خدایان و الهه‌ی آتیس جشنی در هنگام رسیدن خورشید به برج حمل و هنگام اعتدال بهاری، برگزار می‌شد. مورخان از برگزاری آن در زمان اگوست شاه در تمامی سرزمین‌های یونان و لیدی و آناتولی خبر می‌دهند. به‌ویژه از جشن و شادی بزرگ در سه روز ۲۵ تا ۲۸ مارس (۴ تا ۷ فروردین) نیز خبر می‌دهند.
صدرالدین عینی درباره برگزاری جشن نوروز می‌نویسد: به سبب اول بهار، در وقت به حرکت درآمدن تمام رستنی‌ها، راست آمدن این عید، طبیعت انسان هم به حرکت می‌آید. از اینجاست که تاجیکان می‌گویند: حمل، همه‌چیز در عمل. در حقیقت این عید به حرکت آمدن کشت‌های غله، دانه و سر شدن (آغاز) کشت و کار و دیگر محصولات زمینی است که انسان را سیر کرده و سبب بقای حیات او می‌شود.
وی در جای دیگر می‌گوید: در بخارا ”نوروز” را که عید ملی عموم فارسی‌زبانان بوده، بسیار حرمت می‌کردند. حتی ملای‌های دینی، این عید را که پیش از اسلام، عادت ملی بوده بعد از مسلمان شدن هم آن را ترک نکردند، حتی رنگ دینی اسلامی داده و از وی فایده می‌بردند. ولی برگزاری شکوهمند و همگانی این جشن در دستگاه‌های حکومتی و سازمان‌های دولتی و غیردولتی و در بین همه قشرها و گروه‌های اجتماعی، بی‌گمان، از ویژگی‌های ایران‌زمین است که باوجود جنگ و ستیزها، شکست‌ها و دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی، اعتقادی علمی و فنی، از روزگاران کهن پابرجا مانده و افزون بر آن، به جامعه‌ها و فرهنگ‌های دیگر نیز راه‌یافته است؛ در مقام مقایسه، امروز جامعه و کشوری را با جشن و آیین چندین روزه‌ای که چنین همگانی و مورداحترام و باور خاص و عام، فقیر و غنی، کوچک و بزرگ و بالاخره شهری و روستایی و عشایری باشد، سراغ نداریم.
جغرافیای نوروز بانام نوروز یا مشابه آن، سراسر خاورمیانه، بالکان، قزاقستان، تاتارستان، در آسیای میانه چین غربی (ترکستان چین)، سودان، زنگبار، در آسیای کوچک سراسر قفقاز تا آستراخان و نیز آمریکای شمالی، هندوستان، پاکستان، بنگلادش، بوتان، نپال و تبت را شامل می‌شود.
همچنین کشورهایی مانند مصر و چین جزو سرزمین‌هایی نیستند که در آن‌ها نوروز جشن گرفته می‌شد، اما امروزه جشن‌هایی مشابه جشن عیدنوروز در این کشورها برگزار می‌شود.
آشنایی با مراسم عیدنوروز در برخی کشورهای جهان
عیدنوروز در پاکستان
در پاکستان غالباً صفت “عالم‌افروز” را در مورد نوروز به کار می‌برند و این حکایت از علاقه‌مندی مردم این کشور به نوروز دارد. بسیاری از خانواده‌های پاکستانی مراسم نوروز را گرامی می‌دارند، به‌طوری‌که برای یکدیگر کارت تبریک طلایی و الوان مزین به گل‌وبلبل که نشان از نو شدن طبیعت دارد، می‌فرستند که معمولاً بر آن عبارت عید مبارک نقش بسته است. آن‌ها هم مانند ایرانی‌ها خانه‌تکانی می‌کنند، لباس نو می‌پوشند، به دیدوبازدید می‌روند و سعی می‌کنند کدورت و غم را از دل‌ها بزدایند وزندگی را به شادی بگذرانند.
خانواده‌های پاکستانی به هنگام نوروز سفره نوروزی رنگین می‌گسترانند و انواع شیرینی و میوه‌ها را بر آن می‌چینند و بزرگ‌ترها به کوچک‌ترها هدیه می‌دهند. از آداب‌ورسوم عید نوروز در میان مردم پاکستان تهیه نمودن انواع شیرینی مثل «لدو»، «گلاب حامن»، «رس ملائی»، «کیک برفی»، «شکرپاره»، «کریم رول»، «سوهن حلوا» و همچنین پختن غذاهای معروف این ایام و عیدی دادن و گرفتن و دیدوبازدید اقوام است.
عیدنوروز در تاجیکستان
عیدنوروز در تاجیکستان، به‌خصوص در “بدخشان” باشکوه بسیار برگزار می‌شود. نوروز برای مردم تاجیک که روزگاری سرزمینشان بخشی از ایران بزرگ محسوب می‌شده عید ملی اجدادی است و آن را غدیر ایام یعنی عید بزرگ می‌خوانند.
کلمه ایام در بدخشان مرادف عید یا به‌جای آن به کار می‌رود. هر خانواده چند روز مانده به عید خود را برای برگزاری آن آماده می‌سازد. خانه‌تکانی صورت می‌گیرد. همه از کوچک و بزرگ با بی‌قراری منتظر رسیدن نوروز می‌شوند. تاجیک‌ها در نخستین روز نوروز، صبحانه را با انواع غذاهای شیرین صرف می‌کنند که عبارت است از حلوا، شیر برنج، غوز حماچ، به این امید که تا پایان سال زندگی‌شان شیرین باشد. پس از صرف صبحانه پارچه سرخی را بالای در ورودی خانه می‌آویزند که آن را نشانه بهروزی و خوش‌بختی میدانند. آنگاه اثاث خانه را که از قبل تمیز کرده‌اند به طرزی نیکو می‌چینند، سپس پنجره‌ها را می‌گشایند تا نسیم نوروزی در زوایای خانه به گردش درآید.
همه لباس تازه به تن می‌کنند و کوچک‌ترها درحالی‌که غنچه‌ای از گل سرخ در دست دارند نزد بزرگ‌ترها می‌روند و با گفتن “شاگون بهار مبارک” سالی خوش برایشان آرزو می‌کنند. در بدخشان در شب دوم سال نو رسم است که از کله و پاچه گوسفند و گندم غذایی خوشمزه تهیه می‌کنند.
عیدنوروز در جمهوری آذربایجان
نوروز یکی از جشن‌های بزرگ در جمهوری آذربایجان است. این جشن همه‌ساله از بیستم تا بیست و دوم مارس که تقریباً برابر با اول تا سوم فروردین است در این کشور برگزار می‌شود. در آذربایجان از چند هفته مانده به نوروز مردم برای برگزاری این عید خود را آماده می‌کنند؛ در شب چهارشنبه دختران نیتی در قلب خود می‌کنند و در گذرگاه‌ها می‌ایستند و اگر سخنی موافق خواست خود از رهگذری بشنوند بسیار خوشحال می‌شوند و مطمئن می‌شوند که حاجتشان برآورده خواهد شد. بر این اساس مردم سعی می‌کنند در ایام نوروز سخنی نامناسب که از آن بوی یاس به مشام آید بر زبان نیاورند و از به کار بردن سخنان ناپسند و حزن‌آور بپرهیزند.
در میان مراسم نوروزی جمهوری آذربایجان، رسم‌هایی نظیر فرستادن سفره سمنو، انداختن کلاه پوستین به درها، آویزان کردن کیسه و توبره از سوراخ بام در شب عید و درخواست هدیه نورزی از صاحب‌خانه بسیار قابل‌توجه‌اند که درمجموع عاملی برای ایجاد ازدیاد محبت و مودت در میان مردم‌اند.
در عیدنوروز در نمایش‌ها و بازی‌های مختلف که فزاینده شادی می‌باشند در جمهوری آذربایجان رواج می‌گیرد. در این میان می‌توان از اسب‌سواری، شمشیربازی، کمنداندازی، ورزش‌های زورخانه‌ای، طناب‌بازی و مانند این‌ها نام برد که در همه آن‌ها اصل بر شادی و نشاط است.
عیدنوروز در قرقیزستان
کلمه نوروز در میان مردم قرقیزستان که به زبان قرقیزی صحبت می‌کنند و به خط کریل می‌نویسند، واژه‌ای آشنا است، عید نوروز برای آنان از مقد‌س‌ترین اعیاد است و آیین‌های نوروزی را باشکوه تمام برگزار می‌کنند، طوری که هیچ‌یک از مراسم ملی و مذهبی آنان جلوه و جلال نوروز را ندارد. نوروز در این سرزمین تنها یک روز است که در بیست و یکم ماه مارس (اول تا دوم فروردین) برگزار می‌شود.
خانواده‌های قرقیزی از نخستین ساعات صبح روز عید از خانه‌هایشان بیرون می‌آیند و در میدان‌های بزرگ شهر جمع می‌شوند. در این میدان‌ها بازارهای موقت ایجاد می‌شوند که در آن انواع اجناس، خوردنی‌ها، پوشیدنی‌ها و اسباب‌بازی‌ها عرضه می‌شوند.
این مراسم در شهرهای بزرگ ساعت‌ها به طول می‌انجامند و مراسمی از قبیل نمایش‌های سوارکاران با لباس‌های عشایری و جنگی درحالی‌که سلاح‌هایی نظیر شمشیر، خنجر، نیزه، سپر، تیروکمان با خود حمل می‌کنند موجب می‌شود تا مردم زمان را فراموش کنند.
عیدنوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاری میدانند و بر این باورند که در این روز ستاره‌های آسمانی به نقطه ابتدایی می‌‌رسند و همه‌جا تازه می‌شود و روی زمین شادمانی برقرار می‌شود. به اعتقاد آن‌ها نوروز روزی است که «سنگ نیلگون» سمرقند آب می‌شود.
در شب سال‌تحویل هر صاحب‌خانه دو شمع در بالای خانه‌اش روشن میکند و خانه‌اش را خانه‌تکانی میکند؛ چون مردم قزاق باور بر این دارند که تمیز بودن خانه در آغاز سال نو باعث می‌شود افراد آن خانه دچار بیماری و بدبختی نشوند.
در عید نوروز جوانان یک اسب سرکش را زین کرده و عروسکی که ساخته دست خودشان است با آویز زنگوله‌ای به گردنش در ساعت سه صبح که ساعتی معین از شب قزیر است رها نموده تا به این شکل مردم را بیدار کنند. عروسک در حقیقت نمادی از سال نو است که آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام میکند.
نوروز برای قزاق‌ها بسیار مقدس بوده و اگر در این روز باران یا برف ببارد آن را به فال نیک می‌گیرند و معتقدند سال خوبی پیش رو خواهند داشت. در عید نوروز مردم لباس نو و سفید به تن می‌کنند که نشانه شادمانی است.
دیدوبازدید اقوام در این ایام با زدن شانه‌ها به یکدیگر از آیین و رسوم مردم قزاق در ایام عید نوروز است، همچنین پختن غذایی به نام نوروز گوژه (آش نوروز) که تهیه آن به معنی خداحافظی بازمستان و غذاهای زمستانی است و از هفت نوع ماده غذایی تهیه می‌شود در این ایام جزو آیین و رسوم این سرزمین است.
مسابقات معروفی نیز در ایام نوروز در قزاقستان برگزار می‌شود که از مهم‌ترین آنان می‌توان به «قول توزاق» اشاره نمود که بین گروه‌های مرد و زن برگزار می‌شود. اگر برنده زن‌ها باشند قزاق‌ها معتقدند آن سال خوب و پربرکتی است اگر مردها پیروز شوند آن سال نامساعد خواهد بود.
