نوروز کوچک و نوروز بزرگ

عنوان نوروز در فرهنگ ایرانی به دو روز تعلق داشته است. یکی روز اول فروردین که خورشید به برج حمل می‌رسد و به آن نوروز کوچک یا (عامه) می‌گویند و دیگری نوروز بزرگ یا (نوروز خاصه) است که روز خرداد از ماه فروردین است.

گفته‌اند: نوروز سالروز آفرینش جهان و انسان است و نوروز بزرگ روزی است که در آن جمشید بر تخت نشست و خاصان را طلبید و رسم‌های نیکو گذاشت و گفت خدای تعالی شمارا خلق کرده است. باید که به آب‌های پاکیزه تن را بشویید و غسل کنید و به سجده و شکر خدا مشغول باشید و هرسال در این روز به همین دستور عمل نمایید.

نوروز روز دین و روز پادشاهی

در ماه فروردین، روز خرداد، فریدون جهان را تقسیم کرد. روم را به «سلم»، ترکستان را به «تور» و ایرانشهر را به «ایرج» داد، کیخسرو و سیاوشان را به لهراسب سپرد، زردشت دین مزدیسنان را از اورمزد پذیرفت و کی گشتاسپ شاه دین را از زردشت و در این روز پشوتن رواج دین خواهد کرد.

و نیز روایت‌شده است که کوروش پس از پیروزی بر بابل، پسر خود کمبوجیه را در جشن نوروز گموک بابلی به‌عنوان پادشاه بین‌النهرین معرفی کرد.

هم‌چنین در روایات ایرانی آمده است که چون سلیمان بن داوود انگشتر خویش را گم کرد سلطنت از دست او بیرون رفت؛ اما پس از چهل روز بار دیگر انگشتر خود را بازیافت و پادشاهی و فرماندهی به او بازگشت و مرغان به دور او گرد آمدند و ایرانیان گفتند: نوروز آمد.

پیوند نوروز و آب

نوروز بزرگ، روز خرداد از ماه فروردین است و خرداد ایزد مؤکل بر آب در جهان مادی است. در ”بندهش” چنین آمده است:

همه نیکی‌ها چون از ابر کران (عالم اعلی) به گیتی آید، به خرداد روز آید. باشد که همه روز آید، اما آن روز بیش آید. پیداست اگر آن روز بر تن‌جامه‌ای نیکو بدارند؛ و بوی خوش، بویند و مروای نیک تفأل کنند و… آن سال نیکویی بدیشان رسد و بدی را از ایشان دور می‌سازد. ازآنجاکه نوروز در آغاز فصل بارش باران‌های بهاری قرار دارد می‌توان ردپای ”اردویسور اناهید”را نیز در آن یافت. ”اردویسور اناهید” الهه آب است. اوست که به‌فرمان اورمزد از آسمان باران، برف و تگرگ را فرو می‌باراند. بندهش او را «مادر آب‌ها» توصیف می‌کند.

و نیز گفته‌اند: سبب این‌که ایرانیان در نوروز غسل می‌کنند آن است که این روز به الهه آب تعلق دارد. ازاین‌رو، مردم در این روز هنگام سپیده‌دم از خواب برمی‌خیزند و با آب قنات و حوض خود را می‌شویند و گاهی نیز آب جاری بر خود از راه تبرک و دفع آفات می‌ریزند؛ و در این روز مردم به یکدیگر آب می‌پاشند و درباره سبب این کار برخی گفته‌اند: علت آن است که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید و سپس ناگهان سخت ببارید و مردم به آن باران تبرک جستند و از آن آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همچنان در ایران مرسوم بماند.

نوروز پیروز

نوروز همچنین نمادی است از پیروزی نیکی بر بدی. از همین رو آیین نیایش ”رپیثون” در نوروز برگزار می‌شود. (رپیثون) سرور گرمای نیمروز و ماه‌های تابستان است. با یورش دیو زمستان به زمین رپیثون به زیر زمین فرو می‌رود تا با گرم نگاه‌داشتن آب‌های زیرزمینی، گیاهان و ریشه درختان را از مرگ نجات بخشد. بازگشت سالانه او در بهار نمادی است از پیروزی نهایی خیر بر شر، به همین مناسبت جشن و نیایشی ویژه در مراسم نوروزی به ایزد مذکور تعلق داشته است.

یکی از نوشته‌های پهلوی به نام ماه فروردین روز خرداد، این معنا (پیروزی نیکی بر بدی) را بسیار یادآور می‌شود. در این متن، این روز، روزی است که منوچهر به خونخواهی ایرج بیرون آمد و سلم و تور را هلاک کرد، سام نریمان بر سناوذک دیو پیروز شد، کیخسرو به خونخواهی پدر خویش (سیاوش) افراسیاب را هلاک کرد، منوچهر و آرش زمین را از افراسیاب بازستاندند و بالاخره در ماه فروردین، روز خرداد، اورمزد فرمان رستاخیز دهد و جهان را بی‌مرگ و بی‌زرمان (بی‌پیری) و بی پتیاره بی‌عیب و نا آلوده کند. آن زمان است که اهریمن با دیوان و دروجان … همگی ناکار گردند.

نوروز و خوان هفت‌سین

از مهم‌ترین آیین‌های نوروزی، گستردن خوان نوروزی است که مشهورترین آن «سفره هفت‌سین» است. این سفره تا پایان جشن نوروز گسترده می‌ماند. این خوان مجموعه‌ای است متنوع ازآنچه در زندگی به آن احتیاج است. همچنین این خوان می‌تواند به‌نوعی بیانگر پذیرایی از فروهرها باشد که از روز اول فروردین به خانه‌های خویش وارد می‌شوند.

عدد هفت از اعداد مقدس نزد ایرانیان است که با هفت امشاسپند برابر هفت ملک مقرب در آیین‌های سامی ارتباط دارد.

گویند: سین شکل کوتاه شده سینی است که همان خوان مسین است؛ و در نوروز هفت‌خوان را برای هفت امشاسپند می‌آراسته‌اند. یا آنکه برای برکت و شگون در هفت سینی دانه‌هایی را که برکت به سفره می‌آورد می‌رویاندند و آنگاه در خوان نوروزی قرار می‌دادند.
نوروز و فروشی‌ها

ماه فروردین به فـَرَوَهرها و یا فروشی‌ها تعلق دارد. جشن نوروز نیز نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است که به رستاخیز و حیات منتهی می‌شود. فروهر یکی از نیروهای غیرمادی در وجود انسان است و نوعی همزاد آدمیان که پیش از آفرینش مادی مردمان در جهان مینوی به وجود می‌آید و پس از مرگ آدمیان نیز دوباره به‌جای نخستین خویش بازمی‌گردد و از پادافراهایی که روان انسان‌ها به مناسبت گناهان باید متحمل شود به دور است. در عقاید باستانی‌تر، ایرانیان تنها قهرمانان را دارای فروهر می‌دانستند، اما بعدها پرهیزگاران نیز از این موهبت بهره‌مند ‌می‌شوند. آنان سالی یک‌بار برای دیدار بازماندگانشان به خانه‌های خویش فرود می‌آیند و ورود آنان برکت را به همراه خواهد داشت، آن زمان که خانه را پاکیزه و درخشنده ببینند. ولی چنانچه آن را آشفته در هم و پاکیزه نشده بیابند برکت برای آن نخواسته، آن را رها می‌کنند.

حضور فروهرها از طلیعه فروردین و نوروز آغاز می‌شود و تا دهم فروردین و به روایتی تا نوزدهم آن ادامه می‌یابد. ازاین‌جهت مراسم آتش‌افروزی بر بالای بام‌ها انجام می‌پذیرفته تا راه خانه‌ها را به فروهرها نشان دهند.

به گفته بعضی از محققان تا به امروز نیز اعتقاد به بازگشت ارواح نیاکان در ایام نوروز وجود دارد. چنانکه اعتقاد به آزادی مردگان در شب‌های جمعه و بازگشت ارواح آنان به خانه‌های خود می‌تواند چنین بنیادی داشته باشد.